Starzeński Paweł Jerzy (1901–1971), dyplomata, publicysta.
Ur. 28 XI w majątku Płaza w pow. chrzanowskim, w rodzinie ziemiańskiej, był synem Adama Edwarda Stanisława (zob.) i Marii z Wodzickich.
S. uczył się w gimnazjum jezuickim w Kalksburgu pod Wiedniem, maturę zdał w r. 1919 w Gimnazjum Państw. w Chrzanowie. W czasie wojny polsko-sowieckiej 1920 r. zgłosił się na ochotnika do WP; służył w 8. Pułku Ułanów im. Ks. Józefa Poniatowskiego, z którym brał udział w wyprawie na Kijów. Zwolniony z wojska w celu odbycia studiów, ukończył dwuletnie «Wyższe Kursy Ziemiańskie» Jerzego Turnaua we Lwowie (1922–3), a potem studiował ekonomię w Szkole Handlowej w Poznaniu i w Handelsgesticht w Antwerpii (1926). Po powrocie z Belgii pracował przez pięć lat w jednym z majątków rodzinnych. Następnie odbył wyższy kurs dyplomacji i w r. 1932 podjął praktykę w konsulacie RP w Strasburgu. Dn. 1 II 1934 został etatowym pracownikiem (referendarzem) MSZ. Dn. 1 VI t.r. skierowano go (w stopniu attaché) do ambasady RP w Londynie, którą kierował Konstanty Skirmunt, a po nim Edward Raczyński. Dn. 1 VII 1935 został przydzielony do Delegacji RP przy Lidze Narodów w Genewie. Awanse te były rezultatem jego talentów dyplomatycznych, pracowitości oraz znajomości języków: angielskiego, francuskiego, niemieckiego i hiszpańskiego, ale znaczenie miało i to, że «był chyba najlepiej ułożonym i wychowanym człowiekiem w Polsce ówczesnej» (Stefan Benedykt). W styczniu 1937 otrzymał od ministra spraw zagranicznych Józefa Becka propozycję przejścia do jego gabinetu w charakterze osobistego sekretarza; funkcję tę objął 1 IV t.r. i wkrótce stał się jednym z najbliższych współpracowników Becka. Odbył z nim liczne podróże służbowe i prywatne, m.in. do Anglii na koronację króla Jerzego VI (12 V 1937), Paryża (8–9 IX 1937), Berlina (14 I 1938), Genewy (1937, 1938), Rzymu (6–10 III 1938) i Bukaresztu (październik 1938). Dn. 1 I 1938 awansował na radcę MSZ. Na okres od grudnia 1938 do 15 III r.n. przypadła jego jedyna przerwa w pracy spowodowana chorobą.
Po wybuchu drugiej wojny światowej S. ewakuował się 5 IX 1939 wraz z MSZ przez Nałęczów i Krzemieniec do Kut, a następnie do Rumunii (Czerniowce, Slanic). Do czasu internowania Becka (19 IX t.r.) był nadal jego sekretarzem. Dn. 26 IX udał się na polecenie ministra ze Slanic do Bukaresztu, gdzie m.in. w ambasadzie brytyjskiej sondował, z pozytywnym skutkiem, możliwość otrzymania wizy pobytowej dla Becka w Wielkiej Brytanii. Bukareszt opuścił z końcem października, zabierając ze sobą listy Jadwigi Beckowej do ambasadora USA przy rządzie RP na uchodźstwie A. Drexell Biddle’a, juniora oraz ambasadora USA we Francji W. C. Bullitta, apelujące o pomoc w wydostaniu męża z Rumunii. Dn. 1 XI dotarł S. do Paryża; zwolniony z MSZ, nie otrzymał przydziału do tworzącego się we Francji WP. W styczniu 1940 podjął pracę w reaktywowanym przez Stanisława Cata-Mackiewicza „Słowie” oraz dorabiał opracowaniami politycznymi dla koncernu prasowego «Hearsta».
Do Polskich Sił Zbrojnych S. mógł się zaciągnąć dopiero 9 VI 1940, po rozpoczęciu ofensywy Niemiec na Francję. Ewakuowany do Wielkiej Brytanii, dotarł 23 VI t.r. do Szkocji, gdzie stacjonował ze swą jednostką w Biggar. Tu (wg wspomnień S-ego) z biuletynu obozowego wydanego 29 VI przez Ludwika Rubla, powstał staraniem m.in. Rubla i S-ego powielany „Dziennik Żołnierza 10. Brygady Kawalerii Pancernej”, w którym S. prowadził dział informacji wojennych i politycznych; po przeniesieniu w poł. października do Forfar „Dziennik Żołnierza...” wychodził drukiem. Po wyjeździe Rubla wiosną 1941 został S. redaktorem naczelnym pisma. Z redakcji odszedł na początku r. 1942 w związku z przejęciem „Dziennika...” przez I Korpus w Glasgow. Od wiosny t.r. służył jako tłumacz w formowanej od lutego przez gen. Stanisława Maczka 1. Dyw. Pancernej. Podczas pobytu w Wielkiej Brytanii nawiązał wiele znajomości z wybitnymi politykami angielskimi, m.in. z szefem gabinetu W. Churchilla D. Mortonem oraz z byłym sekretarzem parlamentarnym A. N. Chamberlaina lordem A. Dunglasem (później Douglas-Home, premier brytyjski). Późną wiosną 1944 z inicjatywy gen. Maczka, S. (wraz z Mieczysławem Eizenmanem, Edmundem Gollem i Romualdem Więckowskim) przystąpił do wydawania „Dziennika Żołnierza 1. Dywizji Pancernej”. Pierwszy numer gazety ukazał się w Scarborough z datą 1 VI t.r. Jako pismo codzienne „Dziennik...” zaczął wychodzić po przerzuceniu 1. Dyw. na front do Normandii (sierpień t.r.) i do końca kampanii towarzyszył żołnierzom. S. uczestniczył w walkach 1. Dyw. w Normandii; w początku września otrzymał awans na podporucznika w korpusie oficerów kawalerii, a następnie brał udział w kolejnych walkach 1. Dyw. w Belgii i Holandii. Pod koniec roku wyjechał na urlop do Szkocji i do wojska już nie wrócił. Pracował następnie kilka miesięcy w Edynburgu jako delegat Min. Kultury rządu Tomasza Arciszewskiego, potem przez kilka tygodni w centrali Min. Kultury w Londynie. Dn. 1 VII 1945 zakończyła się jego praca w agendach rządu RP.
Po trzech kolejnych latach pobytu w Wielkiej Brytanii wyjechał S. (ok. r. 1948) do Argentyny i osiadł w Buenos Aires; pracował tam w towarzystwach asekuracyjnych: Scottish Union and National Company i Tow. Ubezpieczeniowym «Portena». Dużo podróżował (był m.in. w Urugwaju), a także polował. Publikował w londyńskich „Wiadomościach”, głównie wspomnienia z czasów swej pracy w przedwojennej dyplomacji. W r. 1951 ogłosił szkic Za dwóch ambasadorów (nr 45), a w r. 1952 artykuły wspomnieniowe: Ostatnia karta europejska (nr 4), Nadzwyczaj niebezpieczne zjawisko (nr 7), Marzec 1939 (nr 23), W drodze do Londynu (nr 25), Umowa z Anglią (nr 26), Powrót do Warszawy (nr 29). W r. 1958 opublikował wspomnienie z czasów pierwszej wojny światowej Ostatni dyliżans (nr 39), a w r. 1967 wspomnienie z wojny polsko-sowieckiej 1920 r. Dwudziesty rok (nr 47). W r. 1968 wydał w Londynie książkę Ostatni polscy rycerze, w której przedstawił historię obu „Dzienników Żołnierza” oraz dzieje formowania i walk 1. Dyw. Pancernej we Francji, Belgii i Holandii (fragment Z pamiętnika plutonowego dypl. zamieścił wcześniej w „Wiadomościach” 1966 nr 49). Książka została dobrze przyjęta (m.in. przez Janusza Kowalewskiego, Edwarda Raczyńskiego, Jana Weinsteina), choć zarzucano jej stronniczość (Karol Zbyszewski). Zachęcony powodzeniem napisał S., w oparciu o prowadzone na bieżąco zapiski, wspomnienia z pracy w przedwojennym MSZ pt. Trzy lata z Beckiem – cenne źródło do historii polskiej polityki zagranicznej. Książka, wydana w Londynie w r. 1972 już po śmierci autora, miała liczne przychylne recenzje (Stefana Benedykta, Stefana Lubomirskiego, Romana Orwid-Bulicza, Witolda Ptasznika, Weinsteina; w Polsce omówił ją krótko Tadeusz Cieślak). Wyjątki z Trzech lat z Beckiem zamieściły w r. 1983 warszawskie „Kierunki” (nr 14–24); pierwsze wydanie krajowe ukazało się w r. 1991. S. zmarł 31 V 1971 w Buenos Aires i tam został pochowany. Był odznaczony w latach przedwojennych m.in.: Krzyżem Oficerskim Orderu Gwiazdy Rumunii, Krzyżem Komandorskim Orderu Korony Włoskiej, Krzyżem Kawalerskim Orderu Legii Honorowej, a w latach powojennych m.in.: Compaign Star (11 XI 1945), Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami (6 V 1946), Defence Medal (20 XII 1946). Wg Ptasznika, kolegi z MSZ i przyjaciela z lat emigracyjnych, był S. «człowiekiem o głębokim życiu wewnętrznym, chrześcijaninem ofiarnym i konserwatywnym [...] człowiekiem prawdziwie dobrym».
S. był ożeniony z Izabelą Mycielską z Wolsztyna (ślub 25 IV 1938 w Posadowie w Poznańskiem), która po r. 1939 towarzyszyła mu w tułaczce i pracowała jako pielęgniarka; po jego śmierci wróciła do Warszawy, gdzie zmarła w r. 1989. Małżeństwo było bezdzietne.
Fot. w: „Kierunki” 1983 nr 14; Fot. zbiorowa w: Starzeński P., Ostatni polscy rycerze, Londyn 1968 s. 127; – Kowalik J., Bibliografia czasopism polskich wydawanych poza granicami Kraju od września 1939 roku, L. 1976–88, I, III, V; – Borkowski, Almanach; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., VI; Zamoyski A., The Noble House of Starzeński, London 1997; – Batowski H., Europa zmierza ku przepaści, P. 1989; tenże, Między dwiema wojnami 1919–1939, Kr. 1988; tenże, Z polityki międzynarodowej XX wieku, Kr. 1979; Benedykt S., Działo się na Wierzbowej [...] Ostatnie lata niepodległego państwa, „Wiadomości” 1972 nr 40 (fot.); Colbern W. H., Polska styczeń–sierpień 1939, Oprac. B. Grzeloński, W. 1986; Danilewicz-Zielińska M., Szkice o literaturze emigracyjnej, Wr. 1992; Hist. dyplomacji pol., V; Kamiński M. K., Zacharias M. J., Polityka zagraniczna II Rzeczypospolitej 1918–1939, W. 1998; Kornat M., Polska 1939 roku wobec paktu Ribbentrop–Mołotow, W. 2002; Kowalewski J., Szkoda było nie bić kiedy było kogo, „Tydzień Pol.” (Londyn) 1968 nr 29 (173); Literatura pol. na obczyźnie, II; Lubomirski S., Trzy lata z Beckiem, „Tydzień Pol.” (Londyn) 1972 nr 30 (174); Łossowski P., Dyplomacja polska 1918–1939, W. 2001; Nowak-Kiełbikowa M., Konstanty Skirmunt, W. 1998; Nurek M., Polska w polityce Wielkiej Brytanii w latach 1936–1941, W. 1983; Orwid-Bulicz R., Książka o Becku, „Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza” 1972 nr 166; Polska polityka zagraniczna w latach 1926–1939, Oprac. A. M. Cienciała, Paryż 1990; Ptasznik W., Trzy lata z Beckiem, „Głos Polski” (Buenos Aires) 1972 nr 32; Raczyński E., Dobry kronikarz, „Wiadomości” (Londyn) 1968 nr 34; [Rec. Trzech lat z Beckiem]: „Roczn. Hist.” R. 40: 1974 s. 208–10 (T. Cieślak); Weinstein J., Ostatni polscy rycerze, „Kultura” 1968 z. 11 s. 140–2; tenże, Pawła Starzeńskiego 3 lata z Beckiem, „Wiadomości” 1972 nr 40 (fot. zbiorowa); Zbyszewski K., Pochyleni nad przeszłością, „Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza” 1968 nr 159; Żerko S., Stosunki polsko-niemieckie 1938–1939, P. 1998; – Dziennik Urzędowy MSZ RP, W. 1934 s. 42, 76, 1935 s. 124, 1937 s. 63, 83, 134, 1938 s. 11–12, 1939 s. 20; Rocznik Służby Zagranicznej RP za l. 1934–8, W. 1934–8; – Meysztowicz J., Czas przeszły dokonany, Kr. 1984; Starzeński P., Trzy lata z Beckiem, Oprac. B. Grzeloński, W. 1991 (fot.); [Szembek J.], Diariusz i teki Jana Szembeka, Oprac. T. Komarnicki, J. Zarański, Londyn 1969–72 III–IV; [tenże], Diariusz. Wrzesień–grudzień 1939, Oprac. B. Grzeloński, W. 1989; – AAN: MSZ, Biuro Personalne, sygn. 1457 b.; Pilsudski Institute of America w Nowym Jorku: Papiery Jana Weinsteina (Sz. C/1–4) T. 26/13 (rec. Trzy lata z Beckiem); – Mater. Red. PSB: Nota biogr. nadesłana przez żonę S-ego, Izabelę.
Bogdan Grzeloński